Παρά τη διαρκώς αυξανόμενη παρουσία των αραβικών εικαστικών τεχνών, του κινηματογράφου και της μουσικής στην Ευρώπη, η αραβόφωνη λογοτεχνία δεν έχει κατακτήσει ακόμη τη θέση που της αναλογεί στον ευρωπαϊκό εκδοτικό χώρο. Με στόχο να αλλάξει αυτή την πραγματικότητα, μια ομάδα μεταφραστών, μελετητών και λογοτεχνικών διαμεσολαβητών δημιούργησε το LEILA – ένα συνεργατικό ευρωπαϊκό εγχείρημα, αφιερωμένο στην ανάδειξη των σύγχρονων αραβικών φωνών. Στην καρδιά του εγχειρήματος βρίσκονται άνθρωποι όπως η Olivia Snaije (Ολίβια Σνεζ) -δημοσιογράφος, μεταφράστρια και βασικό μέλος του LEILA- η οποία μίλησε στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων για τις φιλοδοξίες, τις προκλήσεις και τον αντίκτυπο του έργου, το οποίο παρουσιάστηκε στην πρόσφατη 21η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης.
Ένας τεράστιος λογοτεχνικός κόσμος, αθέατος
Η Σνεζ ξεκινά επισημαίνοντας το παράδοξο που χαρακτηρίζει τη σχέση της Ευρώπης με την αραβική λογοτεχνία: ένας κόσμος γεμάτος πλούτο, που ωστόσο παραμένει αόρατος. «Δεδομένου του εύρους του αραβικού κόσμου, από τη Μαυριτανία στα δυτικά έως το Ομάν στα ανατολικά, και με μια ποικιλία χωρών και ιστοριών, όπως μπορείτε να φανταστείτε, η λογοτεχνία είναι εξίσου πλούσια και ποικιλόμορφη. Ωστόσο, πρόκειται για ένα λογοτεχνικό σώμα που δεν είναι ευρέως γνωστό στην Ευρώπη -και σε ορισμένες χώρες καθόλου- παρόλο που το αξίζει απολύτως», εξηγεί.
Η αρχική ιδέα πίσω από το LEILA ήταν ταυτόχρονα πρακτική και πολιτισμική: να δοθεί στους Ευρωπαίους εκδότες πρόσβαση στη λογοτεχνική παραγωγή του αραβόφωνου κόσμου και να ενισχυθούν οι μεταφραστές και οι μελετητές που εργάζονται για την προώθησή της. Όμως το εγχείρημα απαντά και σε μια βαθύτερη ανάγκη κατανόησης.
«Η περιοχή της νοτιοδυτικής Ασίας και της βόρειας Αφρικής (Southwest Asia & North Africa/SWANA) έχει αποτελέσει επί δεκαετίες αντικείμενο ενός ασταμάτητου ειδησεογραφικού κύκλου, αλλά πόση γνώση και ιστορικό πλαίσιο προσφέρεται πραγματικά στο κοινό;», αναρωτιέται η Σνεζ. «Σκεφτήκαμε, ταπεινά, ότι το LEILA θα μπορούσε να διευρύνει και να εμβαθύνει το πεδίο και την οπτική των Ευρωπαίων εκδοτών και, κατ’ επέκταση, των αναγνωστών τους, προσφέροντάς τους, μέσω της μυθοπλασίας, μια κατανόηση αυτής της τεράστιας περιοχής πέρα από την επικαιρότητα».
Γεφυρώνοντας το χάσμα ανάμεσα στο ενδιαφέρον και την πρόσβαση
Παρά το αυξανόμενο ενδιαφέρον για τον αραβικό κόσμο, αρκετοί Ευρωπαίοι εκδότες φαίνεται να δυσκολεύονται να προσεγγίσουν την αραβόφωνη λογοτεχνία. Όχι λόγω έλλειψης διάθεσης, αλλά εξαιτίας συστημικών εμποδίων. «Σε μεγάλο βαθμό», εξηγεί η Σνεζ, «οι εκδότες δεν διαθέτουν τα απαραίτητα εργαλεία για να ενημερωθούν και να αποκτήσουν ορατότητα ως προς το τι γράφεται στα αραβικά. Οι περισσότεροι εκδότες σε ευρωπαϊκούς οίκους δεν διαβάζουν αραβικά και πρέπει να βασιστούν σε μεταφραστές για να τους παρουσιάσουν νέα έργα».
Σε αυτό το πλαίσιο, οι μεταφραστές καλούνται συχνά να λειτουργήσουν και ως ανιχνευτές ή ανεπίσημοι ατζέντηδες. «Υπάρχει και το ζήτημα του κόστους της μετάφρασης. Λίγες χώρες του αραβικού κόσμου προσφέρουν επιχορηγήσεις μετάφρασης, αν και είναι εφικτό και έχουμε καταγράψει σχετικές πηγές στον ιστότοπό μας», σημειώνει η Σνεζ. «Είναι επίσης πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί ποιος είναι ο κάτοχος των δικαιωμάτων – αν είναι ο εκδότης, ο συγγραφέας ή, σε κάποιες περιπτώσεις, ένας ατζέντης – και σε αυτό το ζήτημα προσφέρουμε πληροφορίες για το ποιος είναι ο κάτοχος των δικαιωμάτων για κάθε βιβλίο. Η ιδέα πίσω από τον ιστότοπο του LEILA ήταν να απλοποιηθεί όλη αυτή η διαδικασία για τους Ευρωπαίους εκδότες».
Τι εννοούμε με τον όρο «σύγχρονη» αραβική λογοτεχνία;
Η επιμελητική προσέγγιση του LEILA ισορροπεί ανάμεσα στην αναγνώριση του παρελθόντος και τη στήριξη της σημερινής λογοτεχνικής παραγωγής. Στην πρώτη φάση του έργου, ο κατάλογος περιλάμβανε και καταξιωμένα έργα και νέες φωνές. «Στην αρχική επιλογή τίτλων, επελέγησαν 15 βιβλία που θεωρούνται αριστουργήματα της αραβικής λογοτεχνίας και γράφτηκαν πριν από το 2000, ενώ τα υπόλοιπα 45 γράφτηκαν μετά το 2000 και αντιπροσωπεύουν μια ποικιλία σύγχρονης αραβικής λογοτεχνίας (έκτοτε έχουν προστεθεί και άλλοι τίτλοι)», λέει η Σνεζ. «Η επιλογή περιλαμβάνει μυθοπλασία και μη (μυθιστορήματα, ποίηση, δοκίμια). Γνωστά βιβλία που έχουν ήδη μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, όπως το Μέγαρο Γιακουμπιάν του Αλάα Αλ Ασουάνι (Alaa Al Aswany), δεν περιλήφθηκαν· η επιτροπή έδωσε προτεραιότητα σε ποιοτική λογοτεχνία που δεν έχει ακόμη μεταφραστεί ή έχει μεταφραστεί μόνο σε μία ή δύο γλώσσες».
Το αποτέλεσμα είναι ένας δυναμικός κατάλογος που συνεχώς εμπλουτίζεται, και περιλαμβάνει πεζογραφία και δοκίμια – μυθιστορήματα, ποίηση, κείμενα μη μυθοπλασίας – με κοινό γνώρισμα την υψηλή ποιότητα γραφής και την ικανότητά τους να αγγίξουν το ευρωπαϊκό αναγνωστικό κοινό.
Το LEILA τοποθετεί τους μεταφραστές στο κέντρο της δράσης του, αναγνωρίζοντας ότι το έργο τους ξεπερνά κατά πολύ την απλή μεταφορά λέξεων από μία γλώσσα σε μια άλλη. «Οι μεταφραστές συχνά πρέπει να λειτουργήσουν ως ανιχνευτές ή ατζέντηδες για να παρουσιάσουν στους εκδότες έργα που τους ενέπνευσαν. Συχνά μεταφράζουν αποσπάσματα και κάνουν όλη αυτή την επιπλέον δουλειά χωρίς να αμείβονται. Σε ορισμένες χώρες, όταν το βιβλίο εκδοθεί, καλούνται να συμμετάσχουν και στην προώθησή του, και αυτό συνήθως γίνεται επίσης αφιλοκερδώς», παρατηρεί η Σνεζ.
Η κατάσταση μπορεί να είναι ακόμη πιο δύσκολη σε μικρότερες χώρες. «Έχουμε ένα μέλος της επιτροπής στη Φινλανδία που είναι η μοναδική μεταφράστρια από τα αραβικά στα φινλανδικά», αναφέρει. «Ενώ στην Ελλάδα, η Πέρσα Κουμούτση ξεκίνησε ως η μοναδική μεταφράστρια από τα αραβικά στα ελληνικά· έκτοτε έχει εκπαιδεύσει και καθοδηγήσει και άλλους μεταφραστές».
Για να στηρίξει το έργο τους, το LEILA, σε συνεργασία με τον γαλλικό οργανισμό ATLAS, έχει οργανώσει επαγγελματικές συναντήσεις και εργαστήρια στην Αρλ, στο Παρίσι, στην Τύνιδα και στο Βερολίνο. Τα εκπαιδευτικά εργαστήρια απευθύνονταν σε μια νέα γενιά Ευρωπαίων μεταφραστών από τα αραβικά και περιλάμβαναν εβδομαδιαία διαμονή, με σκοπό την ανταλλαγή εμπειριών και τη συλλογική σκέψη γύρω από την προώθηση της δουλειάς τους και του ρόλου τους ως λογοτεχνικών ανιχνευτών, εξηγεί η Σνεζ.
Επιμελητική προσέγγιση με σεβασμό στη διαφορετικότητα
Η επιλογή των έργων του LEILA γίνεται από επιτροπή 16 μεταφραστών, συγγραφέων, ακαδημαϊκών και κριτικών – με πρόνοια για την πολυμορφία. «Η επιτροπή του LEILA στοχεύει να είναι όσο το δυνατόν πιο ποικιλόμορφη ως προς το φύλο, την ηλικία και τα γεωγραφικά ενδιαφέροντα, ώστε να αντικατοπτρίζει την ποικιλία και τον πλούτο της σύγχρονης αραβικής λογοτεχνίας», σημειώνει η Σνεζ, επισημαίνοντας πως «πρώτο και κύριο κριτήριο είναι η λογοτεχνική ποιότητα, αλλά και η επιλογή έργων που θα έχουν ενδιαφέρον για Ευρωπαίους εκδότες».
Από το δίκτυο στη δράση
Αν και είναι ακόμη νωρίς για να αξιολογηθεί πλήρως ο αντίκτυπος του LEILA, τα πρώτα δείγματα είναι ενθαρρυντικά. «Ένας εκδότης στην Ουκρανία αγόρασε τα δικαιώματα ενός αιγυπτιακού βιβλίου, αρκετά βιβλία έχουν μεταφραστεί στην Ιταλία, ένα ετοιμάζεται για τη Βρετανία, και άλλες περιπτώσεις βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση», αναφέρει η Σνεζ.
Το έργο λαμβάνει σοβαρά υπόψη του την εσωτερική ποικιλομορφία του αραβικού κόσμου – γεωγραφική, γλωσσική και θεματική. «Φυσικά τα παγκόσμια γεγονότα επηρεάζουν το ενδιαφέρον που έχουν οι εκδότες για μια συγκεκριμένη λογοτεχνία, αλλά ελπίζουμε να έχουμε βιβλία που θα ενδιαφέρουν διάφορους εκδότες, όχι μόνο εκείνους που ακολουθούν την επικαιρότητα», τονίζει η Σνεζ και εξηγεί πως άλλοι μεταφραστές ειδικεύονται στη λογοτεχνία της Βόρειας Αφρικής, άλλοι σε αυτή της Εγγύς Ανατολής ή της Αιγύπτου, ενώ κάποιοι εστιάζουν σε έργα από την υποσαχάρια Αφρική γραμμένα στα αραβικά. Η πλειονότητα, δε, των έργων έχει γραφτεί στην κλασική Αραβική (Modern Standard Arabic).
Το μέλλον: συνέργειες, φεστιβάλ και νέοι δρόμοι
Το όραμα του LEILA για τα επόμενα χρόνια είναι φιλόδοξο. «Ελπίζουμε να βρούμε νέους συνεργάτες, ειδικά στην Ευρώπη», λέει η Σνεζ. «Η πρόσφατη συνεργασία μας με το Γαλλικό Ινστιτούτο έδωσε διεθνή προβολή στον ιστότοπο στις εκθέσεις βιβλίου, και έχουμε ήδη προσεγγίσει γαλλόφωνους μεταφραστές για νέα αποσπάσματα, ώστε οι γαλλόφωνοι εκδότες να μπορούν να τα διαβάσουν».
Ο μελλοντικός στόχος είναι διττός: «να ενισχύσουμε το δίκτυο συνεργασίας μεταξύ μεταφραστών της αραβικής γλώσσας σε διάφορες χώρες αλλά και να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε πιο άμεσα τους εκδότες άλλων ευρωπαϊκών χωρών».
Ταυτόχρονα γίνεται προσπάθεια συνεχούς ενημέρωσης του ιστοτόπου του LEILA για να συμβαδίζει με τη δυναμική αραβόφωνη λογοτεχνική σκηνή, αλλά και να στήριξης των μεταφραστών για τη δημιουργία και διατήρηση δικτύων συνεργασίας.
Στο πλαίσιο αυτό, σε συνεργασία με τον οργανισμό Agence Karkadé, το LEILA ετοιμάζει δράσεις για την προώθηση Αράβων συγγραφέων που διαμένουν στην ΕΕ, καθώς και ένα μεγάλο λογοτεχνικό φεστιβάλ στη Μασσαλία το 2026 και 2027. «Θα αναδείξει (το Φεστιβάλ) τις φωνές των συγγραφέων σε εξορία, επιλεγμένων από τη λίστα του LEILA», σημειώνει η Σνεζ και καταλήγει με την ευχή όλα να πάνε καλά καθώς όλα αυτά εξαρτώνται από τη χρηματοδότηση.
*Τις φωτογραφίες παραχώρησε η Ολίβια Σνεζ
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ
