«Περιπλανιέμαι στην τύχη, ανάμεσα απ’ ό,τι απόμεινε από μια άλλη εποχή. Τα βήματά μου ξαναπλάθουν τον χώρο. Πορείες περιμένουν να διαβαστούν σαν χάρτες σε αναμονή. Κι εμείς, διόλου μαθημένοι, ακολουθούμε επιτέλους τα σημάδια τους». Αυτά τα λόγια, που ακούγονται στην αρχή του ντοκιμαντέρ «Lost Yannina: A Topography of Jewish Memory», συνοψίζουν όλα όσα με τόσο εύγλωττο (σχεδόν εκκωφαντικό) τρόπο αποτυπώνουν οι αφηγήσεις όσων -με τον έναν ή τον άλλον τρόπο- έχουν «δέσει» τη ζωή τους με την ιδιαίτερη πολιτισμικά κοινότητα των Ρωμανιωτών Eβραίων των Ιωαννίνων.
Στα τέλη της οθωμανικής κυριαρχίας, στα Ιωάννινα έμεναν περίπου 4000 Ρωμανιώτες Εβραίοι, εκ των οποίων οι μισοί μετανάστευσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες λίγο πριν ή λίγο μετά την απελευθέρωση της πόλης από τον ελληνικό στρατό το 1913. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, από τα 2000 μέλη της κοινότητας, 1870 απελάθηκαν στο Άουσβιτς – Μπίρκεναου, εκ των οποίων μόλις 112 επέζησαν.
Ο εκτοπισμός από τις ναζιστικές αρχές Κατοχής σε συνδυασμό με τις οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που ακολούθησαν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησαν στην οριστική συρρίκνωση της κοινότητας. Αν και η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων αποτελούσε κάποτε το ένα πέμπτο του πληθυσμού της πόλης και μέχρι τον πόλεμο υπήρξε ένα σημαντικό και πλήρως ενσωματωμένο κομμάτι της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής της πόλης, πλέον η μνήμη της είναι αχνή. Σήμερα, οι δυνατότητες προσέγγισης της εβραϊκής κληρονομιάς των Ιωαννίνων είναι περιορισμένες, αφού παρόλο που κάποια κτίσματα άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιστορία της ρωμανιώτικης κοινότητας (μια συναγωγή, σπίτια, καταστήματα) εξακολουθούν να υφίστανται, λίγα μόνο πράγματα «αφηγούνται» στον ανυποψίαστο -ως επί το πλείστον- περιηγητή. Τη σκόνη της λήθης που έχει απλωθεί πάνω τους και πάνω στο πέπλο της αχνής ιστορικής μνήμης έρχεται να αποτινάξει το ντοκιμαντέρ, στο οποίο τη σκηνοθεσία έκανε ο Νίκος Χρυσικάκης και την έρευνα/σενάριο η Εσθήρ Σολομών, αναπληρώτρια καθηγήτρια Μουσειολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Το «Lost Yannina: A Topography of Jewish Memory» διερευνά τη σχέση ανάμεσα στην εμπειρία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τον χώρο της πόλης των Ιωαννίνων, όπως τον βίωσαν οι λιγοστοί Εβραίοι επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος: όσοι επέστρεψαν από τα στρατόπεδα, ενώθηκαν με τους αντάρτες ή κατόρθωσαν να κρυφτούν. Πού ζούσαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι πριν συλληφθούν από τους Γερμανούς; Ποιες διαδρομές ακολούθησαν πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την εκτόπισή τους στο Άουσβιτς; Πού κρύφτηκαν; Πού εγκαταστάθηκαν μετά την επιστροφή τους;
«Το ντοκιμαντέρ», εξηγεί στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων η Εσθήρ Σολομών, «αποτελεί κομμάτι μιας πολύ μακράς ερευνητικής διαδικασίας, την οποία ξεκινήσαμε με τον Νίκο (Χρυσικάκη) το 2009 και σκοπός αυτού του μεγάλου πρότζεκτ ήταν η συγκέντρωση προφορικών μαρτυριών και η προσπάθεια σύνδεσης των προφορικών αυτών μαρτυριών επιζήσαντων Εβραίων του Ολοκαυτώματος με τα χωρικά χαρακτηριστικά των ελληνικών πόλεων. Αυτή η διαδρομή μας στις ελληνικές πόλεις, οι συζητήσεις και οι περίπατοι με τους Εβραίους επιζώντες των κοινοτήτων αυτών κράτησαν πολλά χρόνια -μέχρι περίπου το 2015, όταν αποφασίσαμε να εστιάσουμε σε μεγαλύτερο βάθος την πόλη των Ιωαννίνων, όπου το ιδιαίτερο εβραϊκό της παρελθόν αλλά και η σύνδεσή μας με την πόλη -για μια σειρά από λόγους συναισθηματικούς και επαγγελματικούς- μας δώσανε τη δυνατότητα να καταγράψουμε τους τελευταίους επιζώντες, να μιλήσουμε επίσης με μάρτυρες των γεγονότων της κατοχής και του πολέμου, και να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε οδοιπορικά μνήμης μέσα στην πόλη και να προσπαθήσουμε να δούμε την πόλη μέσα από τα μάτια των ανθρώπων αυτών, οι οποίοι μας άφησαν στα χρόνια της δημιουργίας του ντοκιμαντέρ, με τελευταία την Ζανέτ Ναχμία, που απεβίωσε πριν από δύο μήνες σε ηλικία 100 ετών».
Κάποια χρόνια πριν, η Ζανέτ Ναχμία ξεδίπλωνε τη δική της τοπογραφία της μνήμης είτε περπατώντας στον δρόμο που κάποτε ήταν το σπίτι της, είτε ανακαλώντας στιγμές του παρελθόντος, όπως την αρμονική συνύπαρξη με τους χριστιανούς γείτονες, τις βόλτες στο νησάκι και το καφενείο «Κυρα-Φροσίνη» ή το σεργιάνι και τα παιχνίδια στην πλατεία Τζούνοβα του Κάστρου. Στιγμές ξεγνοιασιάς, γεμάτες αγαπημένα πρόσωπα και ευχάριστες αναμνήσεις σε μια διαδρομή, που αίφνης σκοτείνιασε.
Οι αφηγήσεις πολλές, όπως και οι εικόνες, αλλά το υλικό που είχε να διαχειριστεί ο Νίκος Χρυσικάκης ήταν ακόμη μεγαλύτερο σε πληροφορία και όγκο και αυτό ήταν μια κάποια (σκηνοθετική) πρόκληση. «Η πρόκληση γι’ αυτό το πρότζεκτ ήταν να μην τελειώσει καθώς δουλεύαμε πάντα γι’ αυτό και πάντα είχαμε νέο υλικό να προσθέσουμε. Πάντα κάτι ερχόταν, πάντα κάτι έμπαινε και έπρεπε να κόψεις και να συνθέσεις τις ιστορίες. Νομίζω πως η βαρύτερη δουλειά για εμένα ήταν η ιδέα της σύνθεσης» εξηγεί ο ίδιος. «Αν δείτε όλη την ταινία θα διαπιστώσετε πως είναι βασισμένη πάνω στη σύνθεση των ιστοριών» σημειώνει, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο σκηνοθέτης.
Όπως αναφέρουν οι δημιουργοί της, η ταινία προσεγγίζει το παρελθόν όχι ως μια γενική, ολοκληρωμένη και αδιαμφισβήτητη αφήγηση, αλλά ως ιστορία γραμμένη «από τα κάτω», ενώ συνδέει τις προσωπικές εμπειρίες των απλών ανθρώπων με τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Η εστίαση στην κοινωνική εμπειρία και τη μικροϊστορία μετατρέπει ταπεινές τοποθεσίες σε συγκεκριμένους τόπους μνήμης – «αντιηρωικά» ορόσημα που τοποθετούνται στις προσωπικές και συλλογικές τοπογραφίες της πόλης αλλά και σε χάρτες που σχεδιάζονται με ποικίλα αφηγηματικά υλικά.
Το ντοκιμαντέρ (παραγωγή: John Ostfield & Εργαστήριο Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με την οικονομική υποστήριξη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον) έχει ενταχθεί στις ψηφιακές προβολές στην ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ+ του 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Ωστόσο, την ερχόμενη Κυριακή 9/3, στις 19.00, θα προβληθεί στην αίθουσα εκδηλώσεων του Πολεμικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (Γρ. Λαμπράκη 4). Την προβολή διοργανώνει το Γερμανικό Προξενείο Θεσσαλονίκης, το Πολεμικό Μουσείο, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης και το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Η εκδήλωση γίνεται στο πλαίσιο της επετείου των 80 χρόνων από την απελευθέρωση του Άουσβιτς, ενώ θα ακολουθήσει συζήτηση με το κοινό και τους δημιουργούς της ταινίας.
Σοφία Παπαδοπούλου
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ
