Μια Παναγιά. Μια Παναγιά που γιόρταζε τέτοιες μέρες, όπως σε κάθε χωριό ή πολιτεία της Μικρασιατικής Αιολίδας, με τους προσκυνητές να συρρέουν στις αυλές και να «δεκαπεντίζουν» φορώντας μαύρα ρούχα προς τιμή της γυναίκας που γέννησε το Θεάνθρωπο. Για να τα «ξεφορέσουν» παραμονή της Κοιμήσεως, για να γιορτάσουν το συνάντημα της Παναγιάς με το Γιό Της…
Μια Παναγιά σαν τις άλλες, μόνο που αυτή ήταν τρανή, γνωστή σε όλη τη βορειοδυτική Μικρασία, θαυματουργή λέγαν τόσο, όσο κι η καρσινή της η Αγιασώτισσα. Ήταν η Παναγιά η Μοσχονησιώτισσα, σκαλωμένη στα αψηλά του νησιού εκεί στο Αϊβαλιώτικο ταλιάνι. Στην αρχαία Νάσο της αιολικής Πορδοσελήνης.
Την απαντάμε κάπου στα μέσα του 18ου αιώνα, καθώς το Μοσχονήσι μεγαλώνει πέρα από τις παλιές ενορίες του Αγίου Δημητρίου και της Αγίας Τριάδας. Στη θέση του παλιού παρεκκλησιού με τη γνωστή θαυματουργή εικόνα, στήνεται μια μεγάλη εκκλησιά που γίνεται ο Μητροπολιτικός Ναός. Στην αυλή του λειτουργούσε και ένα από τα δυο «γραμματοδιδασκαλεία», ενώ χτίζεται και το Επισκοπείο!
Όλα αυτά μέχρι τις 3 Ιουνίου του 1821, όταν το Μοσχονήσι πληρώνει ακριβά τη συμμετοχή του στην επανάσταση. Ερημώνει, οι κάτοικοι σκορπίζουν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα για να σωθούν από τα Σουλτανικά στρατεύματα, και η πόλη καταστρέφεται.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1830, οι Μοσχονησιώτες, μαζί με τους γείτονές τους, επιστρέφουν στον τόπο τους και βρίσκουν ερειπωμένη την εκκλησιά της Παναγιάς, που πρόχειρα την επισκευάζουν και την ξαναλειτουργούν. Μέχρι που το 1860 αποφασίζουν να την ξαναχτίσουν. Με πέτρα από το λατομείο του Σαρμουσάκ χτίζεται ως το 1883 μια λαμπρή τρίκλιτη αιολική βασιλική, χωρίς υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος, με μεγάλο καμπαναριό από κόκκινη σαρμουσακόπετρα που υψώνεται πάνω από τη νησιώτικη Μικρασιάτικη πολιτεία. Οι γλυκόηχες καμπάνες ακούγονταν όχι μόνο στο νησί αλλά και στο Αϊβαλί, ακόμα και στις παραλίες του Μανταμάδου στη Λέσβο!
Το μαρμάρινο τέμπλο, ο δεσποτικός θρόνος και ο άμβωνας είχαν σμιλευθεί από τον τηνιακό γλύπτη Χαλεπά, που τότε γύριζε στη γειτονιά. Με τους ζωγράφους Περγαμηνέλη και Αντωνιάδη να στολίζουν τα μάρμαρα με φύλλα χρυσού. Ο Αϊβαλιώτης ζωγράφος Γεώργιος Αγραφιώτης αγιογράφησε το εσωτερικό του Ναού.
Γύρω από το Ναό στρώνεται μια βοτσαλωτή αυλή και στήνεται ένα προσκυνηματικό και ταυτόχρονα διοικητικό θρησκευτικό συγκρότημα. Ανήμερα της Κοίμησης της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου, στο Μοσχονήσι συνέρεαν πιστοί από όλη τη βορειοδυτική Μικρασία για να προσκυνήσουν τη θαυματουργή εικόνα.
Ο Ναός μετά την καταστροφή του 1922 λεηλατήθηκε ως «αποθήκη» δωρεάν οικοδομικού υλικού και στα μέσα της δεκαετίας του 1950 κατεδαφίστηκε.
Σήμερα, ότι απέμεινε είναι σωρός από μπάζα, καλυμμένος από χορτάρια, και ένα πάρκινγκ αυτοκινήτων, υποδεχόμενο μόνο τον υποψιασμένο ερευνητή που ψάχνει σημάδια της Παναγιάς του Ρωμαίικου, της Μοσχονησιώτισσας.
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ
